Historia

W czasach historycznych żubry występowały w leśnych rejonach zachodniej i środkowej Europy, a najdalej na wschód ich areał obejmował masyw górski Kaukazu. W gatunku Bison bonasus w tych czasach wyróżniano trzy podgatunki: żubr nizinny (Bison bonasus bonasus), żubr kaukaski (Bison bonasus caucasicus) oraz żubr karpacki (Bison bonasus hungarorum).

Do VI wieku żubr przetrwał w Anglii, do XII w Szwecji, a do XV we Francji. W Siedmiogrodzie żubr karpacki utrzymywał się do końca XVIII wieku. Żubry nizinne w Prusach Wschodnich przeżyły do połowy XVIII wieku. Do tego czasu można było spotkać żubry jeszcze w Saksonii, w kilku leśnych kompleksach Polski, a ostatnią ostoją tego podgatunku była Puszcza Białowieska. Żubry kaukaskie utrzymywały się w górach Kaukazu do początków XX wieku. W Polsce od XI wieku żubry były ograniczone do większych kompleksów leśnych, ale już od tego czasu były chronione jako zwierzyna królewska. W XV wieku występowanie żubrów było ograniczone do Puszcz Niepołomickiej, Białowieskiej i lasów w okolicach Sandomierza. Jedynie królowie mieli prawo polowania. Słynne były łowy Władysława Jagiełły przed bitwą z Zakonem Krzyżackim, jak i późniejsze polowania Augusta III Mocnego. Jednym z pierwszych aktów prawnych uwzględniających ochronę żubrów (jak i turów, bobrów i innych gatunków) były „Statuty Litewskie” wydane przez Zygmunta Starego w 1532 roku. Zygmunt August ogłosił prawo karzące śmiercią za zabicie żubra. Późniejszy król Władysław IV wprowadził ścisłą ochronę lasów królewskich, a do nich należała Puszcza Białowieska. Po utracie niepodległości Puszcza znalazła się pod zaborem rosyjskim, ale kolejni carowie kontynuowali proces ochrony żubrów.

 

 

Pierwsze dokładne zapisy stanu żubrów w Puszczy Białowieskiej pochodzą z początku XIX wieku, a w 1857 roku zanotowano maksymalny stan – 1878 osobników. Kilka lat później głównie z powodu przegęszczenia spadała liczebność populacji. Na początku XX wieku populacja żubrów liczyła ponad 700 osobników. Do gwałtownego spadku liczebności żubra w Puszczy Białowieskiej przyczyniły się działania I wojny światowej i nasilenie kłusownictwa. Na początku 1919 roku notowane są jedynie ślady czterech zwierząt, a wiosną (12 kwietnia) znalezione zostały pozostałości ostatniej skłusowanej krowy. To koniec ostatniego wolnego stada żubrów nizinnych. Podobną historię ma ostatnie wolne stado żubrów kaukaskich. W latach dwudziestych naszego wieku pozostały nieliczne zwierzęta w zwierzyńcach i ogrodach zoologicznych. Idea ratowania gatunku rodzi się w wielu krajach i po raz pierwszy jest prezentowana na Międzynarodowym Kongresie Ochrony Przyrody w Paryżu w 1923 roku przez polskiego przyrodnika Jana Sztolcmana. Efektem jego wystąpienia było powstanie Międzynarodowego Towarzystwa Ochrony Żubrów, skupiającego przedstawicieli 16 krajów. Najbardziej aktywną rolę pełnili w nim przedstawiciele Polski i Niemiec. Statut Towarzystwa zakładał zwiększenie liczby żubrów i rozprzestrzenienie ich do jak największej liczby hodowli. Pierwszym zadaniem była inwentaryzacja wszystkich żyjących żubrów, a były to tylko 54 osobniki: 29 samce i 25 samic. MTOŻ założyło Księgę Rodowodową Żubrów, pierwszą tego typu ewidencję dzikiego gatunku. Każdy żubr oprócz imienia ma swój numer rodowodowy. Do Polski żubry wróciły w pierwszych latach działalności Towarzystwa. Początkowo sprowadzono parę o numerach i imionach: 96 Gatczyna i 101 Hagen do poznańskiego ogrodu zoologicznego. W 1929 żubry wróciły do Białowieży, na razie do zagrody. Sprowadzono siostry 93 Bisertę i 161 Biskayę oraz byka 163 Borusse. Byk był potomkiem Kaukasusa, czyli mieszańcem między podgatunkami. Głównym celem, jaki stawiała sobie hodowla białowieska, była hodowla czystych żubrów nizinnych i dlatego w 1935 roku sprowadzono ze Sztokholmu samca 186 Björnsona. Niestety byk ten wkrótce padł po walce z Borusse. Sprowadzony później z Pszczyny samiec 229 Plisch pozostawił po sobie liczne potomstwo. Po II wojnie według Księgi Rodowodowej żyły 103 żubry (43 samce, 60 samice), z czego 44 (20 samce, 24 samice) w Polsce. Od tego czasu polska hodowla żubrów rozwija się znakomicie. Dała ona początek wielu hodowlom zagranicznym, po 1946 roku wyeksportowano z Polski ponad 350 żubrów. Obecnie w naszym kraju znajduje się największa populacja tego gatunku.